Cụ đồ Chiểu có làm thơ khóc thương Phan Thanh Giản?
Sau khi đăng một số bài về cụ Phan Thanh Giản của bác sỹ Nguyễn Văn Thịnh, tôi nhận thấy trên facebook có nhiều phản hồi trái chiều về vấn ...
https://daosichanga.blogspot.com/2015/01/cu-Do-Chieu-co-lam-tho-khoc-Phan-Thanh-Gian.html
Sau khi đăng một số bài về cụ Phan Thanh Giản của bác sỹ Nguyễn Văn Thịnh, tôi nhận thấy trên facebook có nhiều phản hồi trái chiều về vấn đề này. Thật ra đây cũng là điều dễ hiểu bởi lẽ với mỗi vấn đề, tùy vào nhân sinh quan của mình mà mỗi người có cách nhìn nhận khác nhau. Theo quan điểm của bản thân tôi, của bác sỹ Thịnh cũng giống như của nền sử học nước nhà (trước khi được ông Phan Huy Lê "xét lại") thì hành động 2 lần dễ dàng khuất phục trước giặc Pháp, dâng 6 tỉnh Nam Kỳ cho giặc mà chẳng làm tốn của chúng đến một hòn tên viên đạn nào (chứ đừng nói là máu) là không thể chấp nhận được. Điều này tôi cho rằng cũng phù hợp với truyền thống của dân tộc Việt Nam. Nếu có những người, vì lẽ này hay lẽ khác mà cho rằng hành động của cụ Phan Thanh Giản là "yêu nước" thì đó là chuyện của họ vì điều đó có thể phù hợp với lẽ sống của họ. Nhưng nếu như quan điểm cá nhân đó của họ lại được tìm cách "nâng tầm" lên thành quan điểm chính thống của nhà nước, xã hội, để truyền dạy cho các thế hệ mai sau như một tấm gương yêu nước, như những ông Phan Huy Lê, Dương Trung Quốc đã từng làm, thì lại là một việc khiến chúng tôi không thể chấp nhận được.
Mới đây, một bạn đọc có gửi cho tôi một bài viết của người nào đó tên Nguyễn Anh Văn về vấn đề này, có nói rằng: "Có một số "anh hùng bàn phím" không rõ ghen ăn tức ở với ai, vì lẽ gì mà đăng đàn chửi bới, nói rằng các nhà sử học đổi trắng thay đen, nhằm viết lại lịch sử...". Bài viết này thì không có gì mới lạ mà chỉ nhắc lại những gì xưa kia thầy trò ông Dương Trung Quốc đã dùng để "chiêu tuyết" cho cụ Phan Thanh Giản, mà chủ yếu là việc cụ Giản có "thơ khen" của cụ Đồ Chiểu. Các bạn có hứng thú thì xin mời tham khảo dưới đây:
Viết về Phan Thanh Giản
Sau gần 150 năm, án oan "bán nước", "phản bội Tổ quốc" mới được xóa bỏ cho Đại thần Phan Thanh Giản. Đó là việc nên làm của các nhà sử học. Và không thể không nhắc đến Cố thủ tướng Võ Văn Kiệt- Người đã nhiều lần đề nghị tổ chức Hội thảo để minh oan cho Phan Thanh Giản.
Ấy thế mà, gần đây, có một số "anh hùng bàn phím" không rõ ghen ăn tức ở với ai, vì lẽ gì mà đăng đàn chửi bới, nói rằng các nhà sử học đổi trắng thay đen, nhằm viết lại lịch sử...
Nhưng khoan bàn đến việc các nhà sử học có tắc trách hay cố ý "viết lại lịch sử" hay không, thì không gì bằng hãy lắng nghe ý kiến của một con người cùng thời với Phan Thanh Giản:
Nguyễn Đình Chiểu được xem là ngọn cờ đầu của công cuộc kháng chiến chống Pháp ở Nam Bộ thời bấy giờ đã khóc thương khi hay tin Phan Thanh Giản mất. Nhà thơ mù đất Bến Tre bằng ngòi bút "đâm mấy thằng gian bút chẳng tà" luôn có con mắt sáng khi nhìn sự việc: ông đánh giá sự hy sinh của nghĩa binh Cần Giuộc đánh đồn, cũng như khi ông làm 2 bài thơ điếu Phan Thanh Giản với lời lẽ thắm thiết nghĩa tình: "Minh tinh chín chữ lòng son tạc, Trời đất từ đây mặc gió thu". Hay: "Lịch sử tam triều độc khiết thân. Vi quân thùy tán nhứt phương dân" (Trải việc ba triều trọn sạch thân, Không ông ai đỡ một phương dân). Và trong bài "Lục tỉnh sĩ dân trận vong", Nguyễn Đình Chiểu còn một câu đánh giá Phan Thanh Giản, bên cạnh câu đánh giá Trương Định như sau: "Phải trời cho mượn cán thương phá lỗ, Trương tướng quân còn cuộc nghĩa binh; Ít người đặng xem tấm bảng phong thần, Phan học sĩ hết lòng mưu quốc". Một con người như thế, làm sao có thể bán nước được.
Đành rằng, sau khi Phan Thanh Giản mất có câu "Phan Lâm mãi quốc, triều đình khí dân"; nhưng câu ấy căn cứ từ đâu, ai nói thì không rõ và tại sao ta cứ phải dựa vào câu khẩu hiệu thiếu căn cứ của những kẻ chủ chiến nào đó mà buộc ông tội bán nước.
Cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt đã bỏ công sức 3 năm để tìm tòi tư liệu về Đại thần Phan Thanh Giản.
Cố Thủ tướng viết:
" 5 năm cuối đời Phan Thanh Giản phải lãnh trọng trách quá lớn, liên quan tới vận nước và ông đã không làm tròn. Hay đúng hơn, trọng trách triều đình đã giao ngoài khả năng của ông. Đó là việc giảng hòa với Pháp và Hòa ước Nhâm Tuất năm 1862. Với Hòa ước này, Phan Thanh Giản đã giao cho Pháp 3 tỉnh miền Đông Nam kỳ và chấp nhận một số tiền bồi thường để đòi lại tỉnh Vĩnh Long. Và đến năm 1867, Phan Thanh Giản lại để mất 3 tỉnh miền Tây mà không có một kháng cự nào… Đó là lý do để một số nhà sử học qui cho Phan Thanh Giản tội bán nước và phủi sạch công đức gần suốt cuộc đời cần mẫn, chỉn chu của ông.
Ở đây, tôi muốn nói rằng, vào thời điểm ấy, Phan Thanh Giản là người biết rất rõ tương quan giữa ta và kẻ thù. Với ông, cơ hội chiến thắng kẻ thù là rất ít. Không phải Phan Thanh Giản không thấy được lòng yêu nước của dân chúng qua các cuộc nổi dậy của Trương Định, Thủ Khoa Huân, Thiên Hộ Dương… Nhưng thực tế đã cho ông thấy vào thời ấy với những thành trì kiên cố, với những võ khí đầy đủ và những võ tướng tài giỏi thuộc loại hàng đầu của triều đình mà còn bị đại bại thì việc Phan Thanh Giản không tin sự chiến thắng của các nghĩa binh là điều dễ hiểu. Đó là điều mà một thế kỷ sau, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản mới có điều kiện và đủ bản lĩnh để đánh bại được chủ nghĩa thực dân Pháp.
Với Hòa ước Nhâm Tuất, Phan Thanh Giản và Lâm Duy Hiệp đã bị Tự Đức lên án: “… Hai người không chỉ là tội nhân của triều đình, mà còn là tội nhân của muôn đời hậu thế”. Một số người nhân cớ này quy chụp thêm tội cho Phan Thanh Giản. Theo quy tắc của đương thời thì dù Phan Thanh Giản có ký mà vua không chấp thuận thì Hòa ước vẫn không được thi hành. Vậy tại sao Tự Đức lại không bác Hòa ước ấy đi và tổ chức quân binh chống giữ, đuổi chúng ra khỏi bờ cõi nước ta! Vào thời điểm này, triều đình Tự Đức không hề có một kế hoạch nào nhằm đánh đuổi chúng đi. Theo tôi, đây là cách Tự Đức đổ trách nhiệm cho Phan Thanh Giản, lẩn tránh trách nhiệm của mình!
Việc thứ hai tôi muốn nói là việc Phan Thanh Giản để mất 3 tỉnh miền Tây. Sự thật là hình thức mang tính chính trị. Thực tế về phía Pháp, mọi việc đã được chúng trù tính rất cụ thể rồi. Về phía triều đình lại có những quyết định rất bạc nhược. Nếu đúng như bản tấu của Nguyễn Tri Phương, Vũ Trọng Bình, Trần Tiễn Thánh, Phan Huy Ích, Phạm Phú Thứ xét trình tội trạng của Phan Thanh Giản, Trương Văn Uyển… trong vụ Pháp chiếm 3 tỉnh miền Tây Nam Kỳ. Những người này đã bỏ thành không kháng cự trước sự tấn công của quân Pháp là vì có lời thẩm nghị trước đây của đình thần là: Các quan chức phải bỏ thành không được kháng cự nếu quân Pháp tấn công.
Nếu châu bản trên của một số nhà sử học nêu ra là đúng sự thật thì việc để mất 3 tỉnh miền Tây trước tiên thuộc về triều đình Tự Đức chứ đâu chỉ tại riêng Phan Thanh Giản. Hơn nữa, tôi muốn nói rằng việc quyết định giữ 3 tỉnh miền Tây hay để mất 3 tỉnh trong thời điểm lúc bấy giờ không còn thuộc quyền quyết định của Phan Thanh Giản, triều đình mà đã thuộc trong tầm tay của quân đội Pháp. Vì vậy, việc một số người đổ trách nhiệm hoàn toàn cho Phan Thanh Giản là không khách quan và có phần oan cho ông. Tôi nghiêng về một số ý kiến cho rằng Phan Thanh Giản có phần trách nhiệm trong việc để mất 6 tỉnh Nam kỳ. Tôi cho đánh giá như vậy là có tình có lý và dễ thuyết phục hơn.
Với việc để mất 3 tỉnh còn lại của Nam kỳ này, Tự Đức lại nổi giận và tước mọi chức tước, đục cả bia tiến sĩ của Phan Thanh Giản. Tôi cho một lần nữa Tự Đức lại tránh né trách nhiệm khi để mất 3 tỉnh miền Tây Nam kỳ. Càng có thời gian, chúng ta càng thấy Phan Thanh Giản bị cái án oan. Nhưng Phan Thanh Giản là người rất nghiêm khắc với mình và vì vậy ông chấp nhận tất cả, kể cả cái chết do ông chọn ngày giờ và “ra đi”. Tôi nghĩ, một người thấy rất rõ tương quan lực lượng giữa ta và địch, quân đội Pháp đã đặt một việc đã rồi trong cái gọi là thương lượng, vì vậy mà Phan Thanh Giản quyết định sự lựa chọn cho ông và cho gia đình - hai người con trai - Phan Tôn - Phan Liêm.
Nhưng cũng từ những sự kiện này, một số người lại quy cho Phan Thanh Giản là bán nước! Mãi tới cuộc Hội thảo năm 1994, chúng ta mới giải tỏa cho ông hai chữ này. Và tới cuộc Tọa đàm đầu tháng 8 năm 2003: “Từ thế kỷ 21 nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản” đã có nhiều nhà sử học khẳng định Phan Thanh Giản là người yêu nước.
Riêng tôi, qua hai lần hội nghị, tôi nhận thức rất rõ về nhân cách, đức độ của Phan Thanh Giản rất đáng để chúng ta và nhiều thế hệ nối tiếp học tập.
Về việc Phan Thanh Giản có yêu nước hay không, tôi nghiêng về ý kiến của các nhà nghiên cứu vừa rồi khi minh chứng ông là người yêu nước. Không có một lý do gì có thể phủ nhận một người yêu dân, thương dân, luôn chăm lo cho dân như Phan Thanh Giản là lại là người không yêu nước. Các nhà nghiên cứu cũng đã viện dẫn câu của Mạnh Tử: “Dân vi quý, xã tắc thứ chi, quân vi khinh” để giải thích lòng yêu nước của Phan Thanh Giản. Thời nào cũng vậy, yêu dân là yêu nước, còn dân là còn nước.
Tôi nhớ cách giải thích lòng yêu nước của Bác Hồ ở Hội nghị thống nhất Việt Minh Liên Việt năm 1951 ở Việt Bắc: Nhân dân Việt Nam đại đa số ai cũng yêu nước, chỉ có một thiểu số vong quốc. Nhưng có người tỏ rõ lòng yêu nước của mình rất dễ thấy như vật báu chưng ra bình pha lê. Lại cũng có người, lòng yêu nước được giữ kín đáo như vật báu giữ trong tủ kín, mở ra thì mới thấy được.
Tôi nghĩ không nên đòi hỏi mọi người yêu nước theo một cách giống nhau. Ở chỗ này tôi muốn liên hệ tới trường hợp những trí thức lớn ở Sài Gòn mà kẻ thù gọi là trí thức “trùm mền” (ý nói số này bất hợp tác với chúng) như kỹ sư Lưu Văn Lang, cụ Dương Minh Thới, cụ Nguyễn Xuân Bái… Chúng tôi chưa bao giờ đòi hỏi những người này phải ra chiến khu như anh Huỳnh Tấn Phát, anh Nguyễn Hữu Thọ. Nhưng có ai dám nói các cụ là không yêu nước.
Ở đây tôi muốn liên hệ tới bản thân tôi. Nếu như bây giờ, với vị trí Phan Thanh Giản, triều đình cho các quyền như thế này hay giả thiết như Trung ương Đảng cho đủ thẩm quyền trong số cán bộ cao cấp, chúng ta đã từng qua hai cuộc chiến tranh, chắc rằng chúng ta không xử lý như Phan Thanh Giản. Nhưng ở vào hoàn cảnh cụ Phan lại khác nhiều. Nếu chúng ta đòi hỏi cụ Phan phải đánh, không thể chết như thế được… thì tôi cho rằng không hẳn phù hợp với một vị đại thần yêu nước thương dân như Phan Thanh Giản bấy giờ. Một số nhà nghiên cứu lịch sử đòi hỏi Phan Thanh Giản như thời có Bác Hồ, có Đảng Cộng sản lãnh đạo là không thực tế. Giữ nước là vấn đề rất khó, và xử lý tình huống vào thời điểm nhất định lại càng khó hơn. Tôi không cho rằng các cuộc vũ trang bạo lực của các nhà yêu nước đều thắng tất cả. Giữ nước bằng vũ trang chính trị kết với ngoại giao cũng có thắng, có hòa, có trường hợp phải đàm phán… đó là bài học thực tiễn trong lịch sử đã qua. Tôi minh chứng điều này bằng cuộc chiến đấu của chúng ta sau Hiệp định Paris. Mệnh lệnh cao nhất lúc bấy giờ là không được để mất dân, mất đất. Bởi để mất dân, mất đất là mất tất cả. Có nơi giữ được, thậm chí có nơi còn mở rộng vùng giành được thêm dân, thêm đất, Trung ương đánh giá cao coi đó là chủ trương phù hợp. Nhưng có một số nơi, so về tương quan lực lượng thuận lợi hơn nhiều nhưng lại để mất dân, mất đất. Điều đó không có nghĩa là các lãnh đạo ở đó không yêu nước. Hay như trong cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ, hiểu theo nghĩa nào đó là thất bại. Như vậy, không có nghĩa là các đồng chí lãnh đạo khởi nghĩa Nam kỳ thất bại, lực lượng cách mạng bị tổn thất rất nặng chẳng lẽ lại không xuất phát từ yêu nước thương dân.
Trở lại vấn đề yêu nước của Phan Thanh Giản, tôi nghĩ ở vị thế của Phan Thanh Giản lúc bấy giờ, đòi hỏi cụ phải như Trương Định, Nguyễn Trung Trực, Thiên Hộ Dương… là điều tôi nghĩ không thực tế đối với mỗi con người, mỗi hoàn cảnh. Tôi nhớ lại trường hợp Trương Vĩnh Ký - một người mà ai cũng quy là cộng tác với Pháp chặt chẽ - và tôi lại càng sáng ra hơn về lòng yêu nước của Phan Thanh Giản. Theo tư tưởng của Bác Hồ, Đảng ta chưa bao giờ coi bộ máy của ngụy quân ngụy quyền là bán nước tất cả, chúng ta không coi bất kỳ người Việt Nam nào bỏ nước ra đi đều là phản quốc tất cả. Đánh giá về lòng yêu nước của Phan Thanh Giản, chúng ta không nên coi là ngoại lệ.
Tôi muốn trở lại nhân cách của Phan Thanh Giản. Cho tới nay, không ai nghi ngờ việc Phan Thanh Giản cùng với Nguyễn Thông đã xin triều đình dời mộ cụ Võ Trường Toản về Bảo Thạnh, Vĩnh Long (nay là Bến Tre), bởi mộ cụ Võ lúc bấy giờ nằm ở Gia Định, thuộc Pháp quản lý. Trong ý nghĩ đó, Phan Thanh Giản không muốn để một danh sư như cụ Võ phải chịu nằm trên đất của kẻ thù. Việc làm đó làm tôi rất xúc động. Riêng điều đó cũng đủ khẳng định Phan Thanh Giản không đội trời chung với Tây rồi.
Cuối cùng, tôi cũng muốn nhắc lại câu nói như một tuyên ngôn của Phan Thanh Giản khi biết chắc ba tỉnh miền Tây đã rơi vào tay giặc: “Lá cờ ba sắc không thể phấp phới bay trên một thành lũy mà nơi ấy Phan Thanh Giản còn sống”.
Với “tuyên ngôn” này và với những gì tôi đã trình bày, tôi khẳng định rằng: Phan Thanh Giản là một người yêu nước, thương dân mà lo không tròn bổn phận, cụ đã tự làm bản án cho chính mình: đó là cái chết. Một cuộc đời thanh sạch, thật đáng để lại gương soi cho hậu thế."
Nguyễn Anh Văn
Chấp bút
22/01/2015
Thật nực cười là kẻ "xét lại" lại đi trách người muốn bảo vệ sự thực lịch sử là "ghen ăn tức ở"! Không hiểu là "ghen ăn tức ở" với ai? Chẳng lẽ với "thanh danh" của ông cụ chết từ 2 thế kỷ trước?! Thật ra, nếu có cái để mà "ăn" thì chỉ có những người "xét lại", "minh oan" cho người chết vì động cơ nào đó của người sống thì mới có ăn mà thôi. Tôi có đem việc này nói với bác sỹ Nguyễn Văn Thịnh thì đúng như đã nghĩ, những "lý lẽ" của người này dùng thực ra là từ lâu cũng đã bị các học giả đương thời chỉ bảo hết cả rồi. Điều đáng buồn là những điều thực là BIẾT thì lại ít người được biết, trân trọng, còn những điều tưởng là biết nhưng thực ra là không biết ấy lại được người đời sau đem ra huyễn hoặc, che mắt lẫn nhau.
Về vấn đề này, bác sỹ Nguyễn Văn Thịnh cũng có một bài trả lời và giới thiệu tài liệu liên quan. Mời các bạn xem ngay dưới đây.
Cụ đồ Chiểu có làm thơ khóc thương Phan Thanh Giản? - Tác giả: Nguyễn Văn Thịnh
Trên một FB ngày 22/01/2015 có bài “Viết về Phan Thanh Giản” dưới bút danh Nguyễn Anh Văn, viết: “Có một số "anh hùng bàn phím" không rõ ghen ăn tức ở với ai, vì lẽ gì mà đăng đàn chửi bới, nói rằng các nhà sử học đổi trắng thay đen, nhằm viết lại lịch sử...”. Xin thưa, chuyện Phan đại thần cách nay 150 năm rồi. Nước mất thì dân ta đã lấy lại được. Người chết chẳng thể sống lại hại ai. Cuộc sống bề bộn không thiếu gì nỗi buồn lo mới. Sức đâu mà nghĩ điều ân oán của chung thiên hạ? Nhưng với lịch sử còn rành rành ra đấy trên những trang giấy chưa mờ, trên những lời răn dạy truyền qua mấy thế hệ còn nghe từng hơi thở. Những con người ai dũng ai hèn. Những sự kiện đớn đau uất hận mà tiền nhân ta phải chịu. Khoảng cách giữa quá khứ và hiện tại cho phép ta có đủ độ chín, tầm nhìn để cần lên án ai và tha thứ cho ai, thậm chí cần quên đi những điều nhỏ nhặt. Cái sự quên như con dao hai lưỡi. Nó có thể khiến con người ta không còn gốc gác. Khi con người không biết mình là ai thì có gì phải giữ? Phó mặc sự đời! Tuy nhiên, nhờ có sự quên cũng giúp người ta tự quăng đi sự trì níu vô duyên để thênh thang dài bước trên con đường vạn dặm. Cuộc đời 74 năm của cụ Phan không phải là xấu hết. Nhưng với một con người đến lúc “cái quan nhận định” là đời đã có thể nói câu kết cuối cùng. Phan nhân là bậc chí sỹ, là quan đại thần trọng yếu nắm chính sự quốc gia. Người xưa nói: “Quốc gia hưng vong thất phu hữu trách”, “Nước loạn mới biết tôi trung”. Người dân nhìn ông là bậc chí sỹ có trách nhiệm cao trước đấng quân vương, trước thần dân trăm họ; nhìn ông là trụ cột triều đình đã làm được gì lúc quốc gia vong biến? Chính sử của nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đánh giá công minh: “Để mất nước, các vua nhà Nguyễn là chính phạm, các triều thần trong đó có Phan là đồng phạm. Riêng trong sự kiện để lục tỉnh Nam kỳ lọt vào tay giặc thì Phan là chính phạm”. Chữ ký của Phan, Lâm với tên quan Pháp Bonard năm 1862 dâng ba tỉnh Biên Hoà, Gia Định, Định Tường, đảo Côn Lôn và bức công thư dụ hàng của Phan khâm sai năm 1867 để ba tỉnh Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên lọt vào tay tướng Pháp De Lagrandière còn lưu trong thư khố. Ông bạn tên Văn cũng thừa nhận rằng: “Phan Thanh Giản có phần trách nhiệm trong việc để mất 6 tỉnh Nam kỳ” và “Phan Thanh Giản phải lãnh trọng trách liên quan tới vận nước và ông đã không làm tròn”! Vậy thì hậu thế nên thông cảm và hãy thương ông, để ông thảnh thơi yên giấc, chớ sao lại dựng ông dậy, đưa ông ngồi vào đền thờ các bậc thánh sư thì ông đâu dám nói gì? Và còn dám nhìn ai khi dựng ông thành tượng đứng nghênh ngang trên mảnh đất thấm đẫm máu xương của bao nhiêu thế hệ bởi chính ông đã không làm tròn trọng trách trước thiên tử, trước muôn dân?! Thế mới nên chuyện để đời soi mói. Càng làm khổ người đã khuất! Giữa hai người con đồng thời của đất Nam Kỳ: Trần Văn Giàu và Võ Văn Kiệt, nên tin ai khi mỗi người nhìn Phan nhân một khác? Trong lúc cả xã hội đang rất lo lắng bởi lớp trẻ thờ ơ với môn sử học mà lại có những ông thầy bảo chúng cúi đầu tạ ơn một viên đại quan hèn bạc nhược trốn tránh trách nhiệm quốc gia! Trước lũ giặc mới hùng hổ như cọp beo, xảo quyệt như lang sói, đang lau súng mài dao trước ngõ thì lớp trẻ biết noi tấm gương nào để bảo vệ nước non này?
 |
| Ảnh Phan Thanh Giản chụp tại Pháp (1863) |
Ông bạn tên Văn lý sự: “Khoan bàn đến việc các nhà sử học có tắc trách hay cố ý "viết lại lịch sử" hay không, thì không gì bằng hãy lắng nghe ý kiến của một con người cùng thời với Phan Thanh Giản: Nguyễn Đình Chiểu được xem là ngọn cờ đầu của công cuộc kháng chiến chống Pháp ở Nam Bộ thời bấy giờ đã khóc thương khi hay tin Phan Thanh Giản mất. Nhà thơ mù đất Bến Tre bằng ngòi bút "đâm mấy thằng gian bút chẳng tà" luôn có con mắt sáng khi nhìn sự việc: ông đánh giá sự hy sinh của nghĩa binh Cần Giuộc đánh đồn, cũng như khi ông làm 2 bài thơ điếu Phan Thanh Giản với lời lẽ thắm thiết thương cảm lắm”.
Từ năm 2009, nhà nghiên cứu sử Dương Trung Quốc và nhà văn Hoàng Lại Giang cũng nói y như ông bạn vậy. Nhiều vị hiểu nho đã chỉ bảo rõ rồi. Chả hiểu mấy ông có biết bào đệ của nhà thơ cũng là một nghĩa binh trong đội quân của “Bình tây đại nguyên soái” và đã “vị quốc vong thân” cùng chủ tướng, thì sao Cụ Đồ lại có thể thương khóc người đã chỉ chọc cho giặc cắt đôi khúc ruột của mình?! Vả lại đọc thơ cổ Xuân-Thu không dễ như đọc thơ con cóc! Nhiều bạn hiểu biết Hán học đã chỉ rõ những câu thơ “ý tại ngôn ngoại”, tưởng khen mà chê, tưởng thương mà hận, tưởng bi mà hài! Trên Tuần báo Văn nghệ TPHCM số 55, Thứ năm ngày 26/3/2009, nhà giáo Phạm Thị Hảo, giảng viên môn Văn học cổ Trung Quốc tại ĐHSPTPHCM đã có bài: “Viết về Phan Thanh Giản, nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu đã dùng bút pháp Xuân Thu”, giảng giải rành mạch thâm ý của cách “đối” thơ Hán-Nôm là như thế nào. Tôi sưu tra đưa trình toàn văn bài viết đó, các bạn đọc xem sẽ rõ. Cũng là nén hương tưởng nhớ một nhà giáo lão thành khiêm nhường và tâm huyết.
Nguyễn Văn Thịnh
Viết về Phan Thanh Giản, nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu đã dùng bút pháp Xuân Thu - Tác giả: Phạm Thị Hảo
Trong lý luận văn nghệ cổ đại Trung Quốc có thuật ngữ “Bút pháp Xuân Thu” tức là văn chương viết theo lối của Khổng Tử trong bộ Kinh “Xuân Thu”, hàm súc, ngắn gọn, dùng chữ nghĩa thâm thúy thể hiện sự khen chê (xưa gọi là bao biếm) đối với một nhân vật hoặc một sự kiện nào đó.Nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu đã chủ trương dùng “Bút pháp Xuân Thu” trong sáng tác của mình: “Học theo ngòi bút chí công/ Trong thơ có ngụ tấm lòng Xuân Thu” (Lục Vân Tiên). Và ông đã vận dụng nhất quán tinh thần đó trong các tác phẩm tiêu biểu. Chỉ tìm hiểu 2 bài thơ của ông điếu Phan Thanh Giản, có thề thấy điểm này thể hiện rõ ràng.
Bài thứ nhất viết bằng chữ Hán:
Lịch sĩ tam triều độc khiết thân
Phi công thùy tản nhất phương dân
Long Hồ uổng phụ thư sinh lão
Phụng Các không vi học sĩ thần
Bỉnh tiết tần lao sinh Phú Bật
Tận trung hà hận tử Trương Tuần
Hữu thiên lục tỉnh tồn vong sự
Nan đắc thung dung tựu nghĩa thần.
Hai câu thơ đầu là lời chân thành mến phục:
Làm quan trải ba triều vua, ông vẫn riêng mình giữ được tấm thân trong sạch.
Không có ông thì ai là người che chở cho cả một phương dân chúng.
Là nhà thơ tích cực luôn ưu thời mẫn thế, yêu nước thương dân, tất nhiên Nguyễn Đình Chiểu tán thưởng và kính phục đạo đức, công lao của Phan Thanh Giản. Sức nặng của chữ nghĩa: lịch sĩ, độc khiết thân, phi công, thùy tản cho thấy một sự đánh giá cao và chân thành.
Bút pháp Xuân Thu bắt đầu phát huy tác dụng ở hai câu 3, 4:
Long Hồ uổng phụ thư sinh lão
Phụng Các không vi học sĩ thần
Ở Long Hồ (nơi quê hương), ông đã uổng phụ cái chí làm người học trò già
Nơi Phụng Các (chốn làm quan) ông đã làm một cách hão người bề tôi học sĩ
Hai cụm từ “uổng phụ” (phụ bỏ uổng phí) và “không vi” (làm một cách vô ích, làm hão, chẳng tích sự gì) là sự phiền trách, xót tiếc nặng nề biết bao.
Phan Thanh Giản từng tự xưng là “thư sinh lão”, là người học trò già lương thiện, khiêm nhường, nhưng với việc làm của ông dâng đất dâng thành cho giặc chứng tỏ ông đã “uổng phụ” cái chí thanh cao đó. Việc làm của ông đã phủ định tài năng “học sĩ thần” của ông.
Đến câu 5,6 thì càng uẩn áo hơn:
Bỉnh tiết tần lao, sinh Phú Bật
Tận trung hà hận, tử Trương Tuần
Bút pháp Xuân Thu cho thấy ở đây 2 tầng ý nghĩa:
Mới đọc, có thể hiểu là sự đánh giá rất cao:
Cầm cờ tiết đi sứ, nhiều phen vất vả, sống như Phú Bật
Tận lòng trung, còn gì phải hận, chết như Trương Tuần
Nhưng người đọc nào có hiểu biết về 2 nhân vật Phú Bật đời Tống và Trương Tuần đời Đường sẽ thấy đây là một sự so sánh phản diện, hàm ý mỉa mai (Phú Bật là người đời Tống Nhân Tông, vâng mệnh đi sứ Khiết Đan, đã lao tâm khổ tứ, hết lòng thuyết phục địch, cuối cùng đem về thắng lợi cho đất nước. Trương Tuần người đời Đường, đã dũng cảm chống giặc giữ thành, bị giặc bắt, đánh đập tàn tệ, vẫn kiên trinh và tử tiết trong tay giặc) sẽ không thể tin rằng một người yêu nước, đang đứng trong hàng ngũ nghĩa quân để chống giặc như Nguyễn Đình Chiểu lại có thể ví Phan Thanh Giản với hai nghĩa sĩ ngoan cường nổi danh này được. Phan đâu có gian lao vất vả đòi được đất về cho dân cho nước như Phú Bật? Phan đã đầu hàng dễ dàng hết đợt một đến đợt hai, Phan đâu có kiên trinh tử tiết trong tay quân giặc như Trương Tuần mà là tự hủy thân mình vì thất vọng, vì xấu hổ. Lúc gần chết lại còn lo sợ, hỏi ông cố đạo bên cạnh là liệu thuốc giải độc “có cứu được tôi không?”.
“Bút pháp Xuân Thu” khiến người đọc tự suy mà thấy ý. Từ hàm nghĩa từ ngữ và kết cấu văn pháp, từ đặc điểm “ý tại ngôn ngoại” của thơ ca văn ngôn, từ sự kết hợp với nhận thức tư tưởng của tác giả và thực tế hành vi của nhân vật, mới có thể hiểu tầng sâu của ý nghĩa như sau:
Cầm cờ tiết đi sứ mà nhiều phen vất vả (đem lại lợi ích cho dân cho nước) thì ông sẽ sống như Phú Bật.
Hết lòng trung (mà là minh trung) với vua với nước (chết oanh liệt vì lòng trung ấy), thì có gì phải hận, ông sẽ chết như Trương Tuần.
Hai câu thơ tưởng là ca ngợi mà lại là trách cứ, sâu xa biết bao!
Đến câu 7:
Hữu thiên, lục tỉnh tồn vong sự
Người đọc có thể hiểu 2 cách:
- Có trời (thấu hiểu cho ông) về chuyện mất còn của 6 tỉnh
- Có trời (phán xét ông) về chuyện mất còn của 6 tỉnh
Và sẽ chọn được cách hiểu đúng nhất nếu gắn liền với câu tiếp sau:
Nan đắc thung dung tựu nghĩa thần
Khó mà có thể thung dung làm vị thần tựu nghĩa được)
Hoặc: An đắc thung dung tựu nghĩa thần
(Sao có thể thung dung làm vị thần tựu nghĩa được)
Vậy là ý phê phán thật đã rõ ràng:
- Có trời phán xét chuyện mất 6 tỉnh mà ông đã gây nên!
- Ông khó mà có thể thung dung thành vị thần tựu nghĩa được!
Câu cuối này khẳng định thái độ của Nguyễn Đình Chiểu. Và cả bài thơ la sự thông cảm, nhưng phê phán và xót tiếc cho lỗi lầm của người quá cố.
Bài điếu thứ hai là thơ Nôm:
Non nước tan tành hệ bởi đâu?
Dàu dàu mây bạc cõi Ngao châu
Ba triều công cán đôi hàng sớ
Sáu tỉnh cương thường một gánh thâu
Trạm Bắc ngày chiều tin điệp vắng
Thành Nam đêm quạnh tiếng quyên sầu
Minh tinh chín chữ lòng son tạc
Trời đất từ nay mặc gió thu
Bài này cũng được “bút pháp Xuân Thu” thể hiện hai tầng ý nghĩa:
Hai câu đầu là một nỗi đau buồn. Buồn cho đất nước bị giặc tàn phá tan tành. Nơi Ngao châu, quê hương cụ Phan giờ đây mây buồn che phủ. Thương tiếc người đã chết chăng? Đó là tầng nghĩa nông.
Tầng nghĩa sâu cho thấy cụm từ “hệ bởi đâu?”. Không chỉ là nỗi đau mà còn là nỗi “hận”. Đất nước tan tành như thế, căn nguyên nào? Bởi vì ai? Thực tế ai cũng hiểu: đối tượng hậu trách là quân giặc, là Phan Thanh Giản và cả triều đình Huế. Câu 2 lại chỉ nói đến Ngao châu là quê Phan và suốt cả bài thơ cũng chỉ nói đến Phan. Vậy có thể hiểu như sau:
Mây trắng đau buồn phủ khắp cõi Ngao châu. Cả vùng Ngao châu đau buồn vì người con của quê hương vốn được mến mộ mà nay lại đắc tội với dân với nước, gây nên nông nỗi.
Câu 3 và câu 4 cũng có tầng nghĩa nông là ca tụng:
Ba triều công cán đôi hàng sớ
Sáu tỉnh cương thường một gánh thâu
Nhưng đọc kỹ hai cụm từ “đôi hàng sớ” và “một gánh thâu” thì lại thấy ý ngược lại.
Một vị đại thần đầy tài năng mà suốt 3 triều vua rút cục chỉ có “đôi hàng sớ” thôi ư? Phải chăng đây là đôi hàng sớ cuối cùng Phan nhận tội với triều đình? Và như vậy thì “Ba triều công cán” của ông quan này chẳng còn gì đáng kể.
Đến câu sau thì cụm từ “một gánh thâu” có sức nặng ngàn cân để phủ định cụm từ “sáu tỉnh cương thường”. Vì chữ “thâu” có nghĩa là thua, là mất, là thất bại, ngược lại với doanh là được, là thắng.
Vậy là đạo đức cương thường của cụ Phan từng nổi tiếng 6 tỉnh nay chỉ còn là “một gánh thua”, một sự thất bại nặng nề mà thôi. Chao ôi, đau xót thay, mà cũng đáng trách thay!
Tiếp tới hai câu 5,6:
Trạm Bắc ngày chiều tin điệp vắng
Thành Nam đêm quạnh tiếng quyên sầu
Hai câu này cực tả tình cảnh đáng thương của Phan trước lúc qua đời. Tài liệu cho biết: Sau khi nộp thành, dâng đất cho Tây, Phan Thanh Giản gói mũ áo, phẩm hàm, kèm theo sớ tạ tội, gửi về triều bằng tàu tốc hành (tàu Pháp) rồi khắc khoải chờ đợi, chắc còn hy vọng sẽ lại được tha tội như lần trước, sẽ lại được phục chức, trọng dụng. Song, mỏi mòn chờ mãi, chờ nửa tháng trời, tin điệp vẫn chẳng thấy đâu. Lo lắng rồi thất vọng, rồi tuyệt vọng, biết chắc bị bỏ rơi rồi. Cuối cùng tự tìm đến cái chết vào lúc nửa đêm, giờ Tý ngày 5-7 năm Đinh Mão tức 4-8-1867.
Nguyễn Đình Chiểu đã thấu hiểu, thông cảm với tình cảnh đáng thương này. Hai câu thơ càng khẳng định rằng cụ Đồ không thể so sánh cụ Phan với Phú Bật và Trương Tuần được.
Hai câu cuối cùng vừa chua chát vừa đau buồn trong ẩn ý của chúng:
Minh tinh chín chữ lòng son tạc
Trời đất từ nay mặc gió thu
Bốn chữ “Minh tinh chín chữ” đã được các nhà nghiên cứu phân tích là cụ Đồ uyên thâm cố ý dùng “chín chữ”* thay vì “mười một chữ”* như trong di chúc cụ Phan để lại, để chữ “cữu” ứng với chữ “quỷ” chứ không phải chữ “linh” (Phan Thanh Giản dặn con cháu ghi trên minh tinh của mình 11 chữ:
Đại nam hải nhai lão thư sinh tính Phan chi cữu
(Quan tài của người học trò già họ Phan nơi góc biển nước Nam)
Cụ Đồ dùng 9 chữ thì sẽ như sau:
Hải nhai lão thư sinh tính Phan chi cữu*
(Quan tài của người học trò già họ Phan nơi góc biển)
Và theo phép đề minh tinh: Chín chữ thì chữ cữu sẽ ứng với chữ “quỷ”, còn nếu 11 chữ thì “cữu” sẽ ứng với chữ “linh”. Như vậy, cụ Đồ xem như cụ Phan chết đi chỉ thành ma chứ không thể thành thần được.
Điều này, những người có tấm lòng son với nước với dân (cả cụ Phan, cả cụ Đồ, cả mọi người dân) đều ghi nhớ mãi không quên. Đó là một bài học.
Đến câu chót “Trời đất từ nay mặc gió thu”.
Hai chữ “gió thu” ở đây rất quan trọng. Có người hiểu là “gió lành, gió mát” và giải nghĩa cả câu theo kiểu “gọt chân cho vừa giầy” rất khiên cưỡng và tối nghĩa. Tôi tra trong “Hán ngữ đại từ điển” (nhà XB Thượng Hải - 2004) thì thấy rành rọt: Thu phong là gió từ phương tây thổi lại, là gió tây (nghĩa thứ 11, và mục từ điều “Thu phong”). Cũng như nhiều nhà Nho khác, dù làm văn thơ Nôm, cụ Đồ cũng thường dùng xen vài từ Hán, vì tiếng Việt đã đồng hóa nhiều từ tiếng Hán, rất nhiều từ đã được Việt hóa rất tự nhiên. Ngay trong bài thơ này cũng có đến mười mấy từ Hán như vậy.
Vậy có thể hiểu câu thơ là lời than đau xót: “Đất nước từ nay mặc sức gió Tây tung hoành vùi dập. Sáu tỉnh phương Nam từ nay mặc sức giặc Tây giày xéo”.
Ngoài 2 bài điếu, Nguyễn Đình Chiểu còn tỏ thái độ đối với Phan Thanh Giản qua 2 câu thơ trong bài “Văn tế nghĩa sĩ trận vong lục tỉnh”:
Phải trời cho cán quyền phá lỗ, Trương tướng quân còn cuộc nghĩa binh
Ít người đặng xem tấm bảng phong thần Phan học sĩ hết lòng mưu quốc
Câu trên ca ngợi tướng quân Trương Định và đau lòng trước sự hy sinh của ông, trước sự thất thế của nghĩa quân.
Câu dưới là nói về Phan Thanh Giản. Nhiều người chỉ chú ý mấy chữ sau mà không quán xuyến toàn câu gồm mấy chữ đầu:
Ít người được xem tấm bảng phong thần.
Bảng phong thần gì vậy? Bảng phong thần “Phan học sĩ hết lòng mưu quốc”! Lối viết văn chữ Nôm xưa không có các loại dấu, nếu ngày nay viết thì sẽ có hai ngoặc kép cho cụm từ “Phan học sĩ hết lòng mưu quốc”(!), và cụm từ này là định ngữ của “Bảng phong thần”. Đó là lối phân tích ngữ pháp hiện đại, thời cụ Đồ chưa có những thuật ngữ đó. Song ai cũng hiểu các cụm từ như: “bảng phong thần vị quan hết lòng cứu dân”, “bảng phong thần người vợ một lòng thủ tiết”, “bảng phong thần vị tướng dũng cảm trừ giặc”… Và ở đây là bảng phong thần “Phan học sĩ hết lòng mưu quốc” (nối liền 10 chữ).
Bút pháp Xuân Thu rất kiệm lời. Nhưng cả câu:
Ít người đặng xem tấm bảng phong thần “Phan học sĩ hết lòng mưu quốc” này, vì sao vậy? Vì làm gì có? Lúc này Phan học sĩ là người có lỗi, bị triều đình nghị tội, bị vua khiển trách, có được phong thần gì đâu mà có bảng để xem? Đến đời mấy ông vua bù nhìn Đồng Khánh, Khải Định, Bảo Đại mới có. Như thế thì thái độ Nguyễn Đình Chiểu có tán thưởng Phan Thanh Giản hay không? Cứ ngẫm nghĩ kỹ sẽ rõ**.
Nguyễn Đình Chiểu là nhà thơ có ý thức về sứ mệnh của văn chương:
“Chở bao nhiêu đạo thuyền không khẳm
Đâm mấy thằng gian bút chẳng tà”
“bút pháp xuân thu” có tác dụng “khiến người ngay phấn khích, khiến kẻ gian run sợ”, nên ông rất chú trọng, và vận dụng vào văn chương rất đắc địa, rất cao tay, chứng tỏ cái tài với cái tâm của ông đều đáng nêu gương thiên cổ.
_____________________
Chú thích:
* Cao Đức Trường giải như sau: Trước khi chết, cụ Phan ghi và dặn các con cháu nhớ rằng: Nếu có đề “triệu” (minh tinh) phải đề câu 11 chữ như sau:
ĐẠI NAM HẢI NHAI LÃO THƠ SANH TÁNH PHAN CHI CỮU.
Ứng với câu 11 chữ: QUỶ-KHỐC-LINH-THÍNH…QUỶ-KHỐC-LINH-THÍNH… QUỶ-KHỐC-LINH! Cũng như trong phép làm nhà, dân gian thường dùng 4 chữ: SINH-LÃO-BỆNH-TỬ… SINH-LÃO-BỆNH-TỬ… vậy. Trong phép viết “triệu” có quy tắc: “Nam LINH, Nữ THÍNH. Bất dụng QỦY, KHỐC nhị tự”. Nghĩa là người chết là Nam thì chữ cuối cùng của câu văn phải ứng vào chữ LINH; nếu là Nữ thì phải rơi vào chữ THÍNH. Không được ứng với chữ QUỶ (nam), chữ KHỐC (nữ). Ở đây cụ Phan làm theo quy tắc chữ CỮU cuối cùng tương ứng với chữ LINH.
Nhưng “triệu” 9 chữ của cụ Đồ Chiểu là như sau:
HẢI NHAI LÃO THƠ SANH TÁNH PHAN CHI CỮU
Ứng với 9 chữ: QUỶ-KHỐC-LINH-THÍNH…QUỶ-KHỐC-LINH-THÍNH… QUỶ!
Vậy là chữ CỮU cuối cùng ứng đúng vào chữ QUỶ!
Cụ Đồ không biết viết “triệu” chăng? Không! Đây là lời mắng nhiếc nặng nề! Ý cụ Đồ xem như cụ Phan chết đi chỉ thành ma chứ không thể thành thần được!
** Soạn giả lão thành, cụ Đặng Trần Nguyên giải thích: Cụ Đồ cắt đi hai chữ ĐẠI NAM hàm ý: cụ Phan chết sẽ thành “quỷ không quê hương”, nước Nam không nhận con người ấy; chớ không như Trần Bình Trọng còn được làm “quỷ nước Nam” ta.
** “Tuyển tập Nguyễn Đình Chiểu” của giáo sư Ca Văn Thỉnh (Nhà xuất bản Văn nghệ - 2002) có nêu một cách hiểu khác về hai câu trong bài Văn tế:
… Trương tướng quân còn cuộc nghĩa binh
… Phan học sĩ hết lòng mưu quốc
“Còn” đối với “hết”. Và hết ở đây là đã hết rồi. Chúng tôi thấy cách hiểu này cũng thống nhất với cách hiểu của chúng tôi.
Tuần báo Văn nghệ TPHCM
Số 55 Thứ năm ngày 26 tháng 3 năm 2009
